گزارش مهاجرت ایرانیان؛ دلایل اقتصادی در صدر
«وضعیت کلی کشور» و «عوامل اقتصادی» از جمله مهمترین عوامل و انگیزههای گروههای مختلف اجتماعی برای مهاجرت از کشور است.
جامعه ایران در حال تجربه یکی از سختترین شرایط اقتصادی و اجتماعی در دوران معاصر است. همزمانی شرایط سخت اقتصادی ناشی از تحریمها، تکانههای شدید اقتصادی و تلاطمهای شدید نرخ ارز و نرخ تورم، همراه با رکود شدید اقتصادی و افزایش نرخ بیکاری در اثر شیوع کرونا و سایر مسائل و معضلات اقتصادی و اجتماعی باعث تقویت پیشرانها و نیروهای رانشی مهاجرتی و نیز تشدید میل به مهاجرت در ایران شده است.
هر چند که پیش از این، نگاهها بیشتر معطوف به خروج استعدادها و تحصیلکردهها، خروج نخبگان هنری و ورزشی از کشور بوده است، اما میل به خروج و مهاجرت در طبقههای مختلف اجتماعی و به خصوص دهکهای پایین اقتصادی در حال افزایش است.
نتایج تازهترین مطالعات و بررسیهای رصدخانه مهاجرت ایران از طریق پیمایشهای انجام شده نشان میدهد که «وضعیت کلی کشور» و «عوامل اقتصادی» از جمله مهمترین عوامل و انگیزههای گروههای مختلف اجتماعی برای مهاجرت از کشور است.
***
«عدم وجود فرصتهای ایفای نقش»، «احساس غیرمفید بودن» و «نداشتن تصویر امیدوارکننده نسبت به آینده» از دیگر زمینههای میل به گسترش به مهاجرت در ایران است.
افزایش میل به مهاجرت در میان افراد میتواند زمینه برنامهریزی و تصمیم قطعی آنها برای مهاجرت از کشور را فراهم سازد. در میان گروههای مختلف اجتماعی علاوه بر افرادی که قصد مهاجرت از کشور را دارند، افرادی نیز مهاجرت خود را به تعویق انداخته و یا هنوز تصمیم قطعی نگرفتهاند.
نکته حائز توجه این است که «شرایط اقتصادی» همچنان که به عنوان «پیشران مهاجرتی» شناخته میشود، در عین حال به عنوان «مانع مهاجرتی» هم عمل میکند.
در واقع «بالا رفتن هزینههای مهاجرت» و همچنین «عدم توانایی مالی افراد برای اقدام به مهاجرت» از جمله مهمترین موانع و یا عامل تعویق مهاجرت از کشور در میان افراد به خصوص دانشجویان و فارغالتحصیلان است.
بنابراین در صورت بهبود شرایط کلی کشور به خصوص «وضعیت اقتصادی»، ممکن است عامل اقتصادی اثرات متضادی بر مهاجرت در پی داشته باشد. به گونهای که از یک سو، افرادی که هنوز تصمیم قطعی نگرفتهاند و یا مهاجرت خود را به تعویق انداختهاند، به واسطه بهبود وضعیت اقتصادی ممکن است از تصمیم مهاجرتی خود منصرف شوند و از سویی به واسطه کاهش هزینههای مهاجرتی، به جمع افرادی که برای مهاجرت از کشور اقدام عملی و برنامهریزی کردهاند، اضافه شوند.
جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا
براساس تازهترین آمارهای «رصدخانه مهاجرت ایران» که سال ۱۴۰۰ منتشر شده است، جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا بر اساس آخرین آمار موجود قابل استناد در سال ۲۰۲۰ میلادی، ۱.۸ میلیون نفر است که ۲.۳۲ درصد از جمعیت ایران را تشکیل میدهد.
دبیرخانه شورای عالی ایرانیان هم شمار ایرانیان خارج از کشور را ۴.۰۴ میلیون نفر برآورده کرده است.
جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا در سال ۱۹۹۰ میلادی، بالغ بر ۸۲۰ هزار نفر بوده که این رقم در سال ۲۰۲۰ میلادی به ۱.۸ میلیون نفر رسیده که در واقع طی ۳۰ سال گذشته، جمعیت مهاجران ایرانی ۲.۲ برابر شده است.
مقصد مهاجرانی ایرانی کجاست؟
بر اساس آمار سازمان ملل، چهار کشور آلمان، سوئد، هلند و فرانسه در اتحادیه اروپا در حال حاضر میزبان بیشترین تعداد مهاجر متولد ایران هستند.
بر اساس این آمار در سال ۲۰۲۰ کشور آلمان با ۱۵۲ هزار و ۵۹۰ مهاجر متولد ایران در جایگاه نخست قرار دارد و پس از آن کشورهای سوئد با ۷۹ هزار و ۳۶۳ نفر، هلند با ۳۴ هزار و ۸۰۹ نفر و فرانسه با ۲۶ هزار و ۶۹ نفر به ترتیب در جایگاههای بعدی قرار دارند.
در سال ۲۰۲۰ بیشترین درخواست ویزای ثبتشده و همچنین تعداد ویزای شنگن صادر شده برای ایرانیان در اروپا، متعلق به کشورهای آلمان، فرانسه و ایتالیا بوده است.
براساس این گزارش کشور آلمان اولین مقصد ایرانیها برای مهاجرت به اروپاست.
انگستان هم دومین مقصد مهاجرت ایرانیها در قاره اروپا است و در حال حاضر حدود ۸۳ هزار و ۵۳۱ نفر ایرانی در این کشور زندگی میکنند.
استرالیا هم همواره یکی از مقصدهای اصلی مهاجرت ایرانیها در همه انواع مهاجرت از جمله مهاجرت کاری بوده و تعداد کل جمعیت ایرانیها در استرالیا در این سالها روندی صعودی داشته است.
آمریکا و کانادا هم یکی از مهمترین مقاصد مهاجران ایران است که براساس آمار شورای عالی ایرانیان در حال حاضر یک میلیون و ۵۰۰ هزار ایرانی در آمریکا و ۴۰۰ هزار ایرانی هم در کانادا زندگی میکنند.
وضعیت مهاجرتهـای اقتصادی ایرانیان چطور است؟
مهاجرتهـای اقتصـادی و کاری مهمترين نوع و کانـال مهاجرت ایرانیان اسـت. پیمایشهـای رصدخانـه مهاجرت ایـران نشـان میدهـد، بسـیاری از مهاجرتهایـی که از سایر کانالهـای تحصیلی یـا پناهجویـی نیـز انجـام میشـود، دلایل یـا انگیزههـای اقتصـادی دارد.
میـل به مهاجرت در میـان گروههـای حرفـهای و فعالان اسـتارتاپها بنـا بـر اطلاعات پیمایشهـای رصـدخانـه مهاجرت در سـالهای اخیر افزایش یافتـه و تحولات اقتصادی سـالهای اخیـر از جمله مهمترین عوامل تشـدیدکننده تمایل بـه مهاجـرت بوده اسـت.
اطلاعات ویزاهای موقـت یـا دائـم دریافتـی ایرانیـان در کشـورهای اصلـی مقصـد ایرانیـان مهاجـر نشـان میدهـد کـه دریافـت ویزاهـای کاری در آمریـکا، کانـادا، اتحادیـه اروپـا و اسـترالیا توسـط ایرانیـان پـس از ویزاهـای تحصیلی خانوادگی و بشردوسـتانه قـرار دارد.
وضعیـت جابهجاییهـای بینالمللی دانشـجویان ایرانی
تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور نیز به مرور و همراستا با افزایش کل جمعیت دانشجویان کشور و نیز افزایش جمعیت دانشجویان بینالمللی در جهان، روند صعودی داشته و از تراز ۱۹ هزار دانشجو در سال ۲۰۰۳ میلادی به تراز ۵۶ هزار دانشجو در سال ۲۰۱۸ رسیده است.
سهم دانشجوفرستی ایران در کل بازار دانشجویان بینالمللی جهان از سال ۲۰۱۲ روندی کاهشی به خود گرفته و از حدود ۱.۳ درصد به حدود یک درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است.
سهم دانشجویان ایرانی خارج از کشور به نسبت کل جمعیت دانشجویان مشغول به تحصیل در داخل طی سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ با تغییر چندانی همراه نبوده و از حدود یک درصد در سال ۲۰۰۰ به حدود ۱.۵ درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است.
جایگاه دانشجوفرستی ایران در بازه زمانی ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۲ از رتبه ۲۹ در جهان به رتبه ۱۱ ارتقا یافته بود که بالاترین جهش رتبه دانشجو فرستی ایران در طول دو دهه گذشته بوده است.
در بازه زمانی ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۸ جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور در تراز ۵۰ هزار دانشجو ثابت مانده و تغییرات اندکی داشته و به همین خاطر رتبه دانشجوفرستی ایران به رتبه ۱۹ تنزل یافته است.
عواملـی همچـون افزایـش نـرخ دلار و بـه تبـع آن افزایـش هزینههـای مهاجرت تحصیلـی، محدودیتهـای ویزایی اعمال شـده از سـوی دولـت آمریـکا بـرای دانشـجویان ایرانـی و در نهایت شـیوع ویـروس کرونا موجب ثابت مانـدن تراز جمعیت دانشـجویان ایرانی در خارج از کشـور در طول چند سـال گذشته شـده اسـت.
عوامـل فـوق همچنین موجـب افزایـش تعـداد دانشـجویان ایرانـی در کشـور ترکیه و کشـورهایی همچـون آلمـان، کانـادا و ایتالیـا کـه قوانیـن ویزایـی سـادهتری دارند، شـده اسـت.
مقاصد دانشجویان ایرانی کجاست؟
گزارشها میگوید که آمریکا، ترکیه، آلمان، ایتالیا و کانادا به ترتیب پنج مقصد اصلی دانشجویان ایرانی در دنیا هستند.
در سال ۲۰۱۹ ایران با ۱۱.۴۵۱ دانشجو یک درصد از سهم بازار دانشجویان بینالمللی در آمریکا را به خود اختصاص داده است.
اکثریت دانشجویان ایرانی (تقریبا ۷۵ درصد) در آمریکا در مقاطع تحصیلات تکمیلی (ارشد و دکترا) مشغول به تحصیل هستند و بیش از نیمی از دانشجویان ایرانی در آمریکا در رشتههای مهندسی مشغول به تحصیل هستند.
ماندگاری، خروج و بازگشت المپیادیها
تحلیل آمار دریافتی از اداره گذرنامه در بازه زمانی سال ۱۳۸۰ تا مرداد ۱۳۹۹ نشان میدهد که ۵۶.۶ درصد از «دارندگان مدال در المپیادهای دانشآموزی»، ۶۹.۱ درصد از «مشمولان بنیاد» و ۷۸.۳ درصد از افراد «حائز رتبههای یک تا هزار» آزمون سراسری در داخل کشور هستند.
در میان گروههای مورد بررسی، به ترتیب المپیادیها با ۳۷.۲ درصد، مشمولان بنیاد با ۲۵.۵ درصد و رتبههای یک تا هزار آزمون سراسری با ۱۵.۴ درصد بیشترین درصد افراد مقیم خارج را به خود اختصاص دادهاند.
در این میان ۴.۴ درصد از المپیادیها، ۳.۷ درصد از مشمولان تحت پوشش بنیاد و ۲.۶ درصد از رتبههای برتر کنکور که پیشتر از کشور خارج شده بودند، به ایران بازگشتهاند.
وضعیت ایران در جابهجایی دانشجویان
بـر اسـاس آخرین آمـارها نـرخ بازگشت متخصصان و فارغالتحصیلان ایرانـی بـه داخـل کشـور از سـال ۲۰۱۵ تـا سـال ۲۰۱۲ رونـد صعـودی و قابـل توجهـی داشـته است؛ به طوری کـه بـر اسـاس آمـار معاونـت علمـی-فناوری ریاسـتجمهـوری، جمعیت متخصصان بازگشـته به کشـور از سـال ۱۳۹۵ تا فروردین ۱۴۰۰ بیش از هزار و ۹۰۰ نفر بوده است.
وضعیت جمعیت دانشجویان ایرانی در دانشگاههای جهان
آمارها میگوید که از سـال ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵ تعداد دانشجویان ایرانـی در ۱۰ دانشـگاه برتـر آمریـکا بـا اندکی افزایـش همراه بوده اسـت و از ۲۰۱ نفر در سـال ۲۰۱۳ به ۲۴۰ نفر در سـال ۲۰۱۵ رسـیده اسـت.
از سـال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۸ تعداد دانشجویان ایرانی در ۱۰ دانشـگاه برتـر آمریکا نیـز کاهش اندکی یافتـه و از رقم ۲۴۰ دانشـجو بـه ۲۲۹ دانشـجو در سـال ۲۰۱۸ رسـیده اسـت.
سـهم دانشـجویان ایرانـی حاضـر در دانشـگاههای برتر جهان از کل جمعیـت دانشـجویان خروجـی در بـازه ۲۰۱۴ تـا ۲۰۱۸ میلادی تقریبـا ثابـت بـوده اسـت و از حـدود نیـم درصد در سـال ۲۰۱۴ بـه حدود ۰.۴۵ درصـد در سـال ۲۰۱۸ کاهش یافته اسـت.
پراکندگی دانشجویان ایرانی در جهان
آمارها میگوید که در حال حاضر مناطق اصلی تراکم جمعیت دانشجویان ایرانی شامل آمریکای شمالی، اروپای غربی، آسیای جنوب شرقی و اقیانوسیه است.
ایران وایر/بهنام قلی پور
